ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಧ್ಯಾನ ಮತ್ತು ಮೌನ – ಸುಮಾವೀಣಾ

ವೇದಪುರಾಣ ಸಾಹಿತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ನಿರಂತರ ವಸ್ತುವಾಗಿರುವ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಕಥೆ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಾಚೀನವೂ ಜನಪ್ರಿಯವೂ ಹೌದು. ರಾಘವಾಂಕ ಇದನ್ನು ಸೊಗಸಾದ ನಾಟಕ ಕಾವ್ಯವನ್ನಾಗಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮೌಲ್ಯಗಳು ಅಂದರೆ ಇದು ಹೀಗೆ ಅನ್ನುವ ಚೌಕಟ್ಟನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡು ನಿಷ್ಠೆಯಿಂದ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಆಚರಿಸುವಂಥದ್ದಲ್ಲ. ಯಾವುದಾದರು ಒಂದು ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಆ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಇಲ್ಲ! ನಾನು ಈ ಮೌಲ್ಯದ ಪರಿಧಿಯನ್ನು ಬಿಡಲಾರೆ ಹೀಗೆಯೇ ಬದುಕಬೇಕೆಂಬ ಸಂಕಲ್ಪ ಮೊಳೆತು- ಬಲಿತು ಅದರೊಂದಿಗೆ ಜೀವಿಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸುತ್ತಾನೆ. ಹಾಗೆ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡ ಮೌಲ್ಯ ಸತ್ಯ. ಎಂಥ ಕಷ್ಟ ಬಂದರೂ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ಬದ್ಧನಾಗಿ ಅದನ್ನು ಅಚಲವಾಗಿ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಾನೆ.

ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಪಾಲಿಗೆ ‘ಸತ್ಯ’ ಎಂದರೆ ಸುಳ್ಳಾಡದಿರುವುದು ಮತ್ತು ತಾನಂದುಕೊಂಡ ಕೊಟ್ಟ ಮಾತನ್ನು ಎಂಥ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿಯೂ ಮುರಿಯದೆ ಇರುವುದು ಇದನ್ನೆ ‘ಧ್ಯಾನ’ ಮತ್ತು ‘ಮೌನ’ ಎನ್ನಬಹುದು ಇವೆರಡೂ ಒಂದೇ ನಾಣ್ಯದ ಎರಡು ಮುಖಗಳಿದ್ದಂತೆ.

‘ಕರುಣಾ’ ರಸಕ್ಕೆಂದೆ ಇರುವ ಕಾವ್ಯ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಕಾವ್ಯವೆಂದೂ ಅದಕ್ಕೇ ಸೀಮಿತಗೊಳಿಸಿ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರರಾಯನ ದುಃಖಕ್ಕೆ, ಚಂದ್ರಮತಿಯ ದುಃಖಕ್ಕೆ ಮರುಗಿದರೆ ಸಹೃದಯನ ಕೆಲಸ ಮುಗಿಯಿತೇ ಎಂದರೆ ಖಂಡಿತಾ ಇಲ್ಲ! ತಾತ್ವಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಿಂದ ನೋಡಿದರೆ ಇನ್ನಷ್ಟು ಹೊಸ ಹೊಳಹುಗಳು ನಮಗೆ ಸಿಗುತ್ತವೆ. ರಾಜನಾಗಿದ್ದವನು ತ್ಯಾಗಿಯಾಗುವುದು, ಯೋಗಿಯಾದವನು ರಾಜನಾಗಗುವುದು.
ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು, ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಮತ್ತೆ ರಾಜನಾಗುವುದು ಹೇಗಾಗಿದೆ ಎಂದರೆ ಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನೆ ಚೆಂಡನ್ನಾಗಿಸಿಕೊಂಡು ಅವರ ಅಂಕಣಕ್ಕೆ ಎಸೆದು ಮತ್ತೆ ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಅಂಕಣಕ್ಕೆ ಬಂದು ನಿಲ್ಲುವುದು ಎಂಬಂತೆ ಕಂಡರೂ ಇಲ್ಲಿ ಸೋಲು-ಗೆಲುವು ಅಲ್ಲ ಮೌಲ್ಯಗಳ ಸ್ಥಾಪನೆ ಹೇಗಿರಬೇಕು ಎಂಬುದನ್ನು ಸಾರ್ವತ್ರಿಕವಾಗಿ ಜಗತ್ತಿಗೆ ಹೇಳಿದೆ.

ಮೌಲ್ಯಗಳು ಅಂದಾಗ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವಿತ್ತೇ ಚಂದ್ರಮತಿಯಲ್ಲಿ ಇರಲಿಲ್ಲವೇ? ಮಗ ಏನೂ ಅರಿಯದವನಾಗಿದ್ದನೆ? ಪ್ರಜೆಗಳು ತಮ್ಮ ರಾಜನ ಬದಲು ಮುನಿಯೊಬ್ಬ ಅರಸ ಎಂದಾಗ ಥಟ್ಟನೆ ಒಪ್ಪಿಬಿಟ್ಟರೇ? ಅನ್ನುವಂತೆಯೆ ಇಲ್ಲ . ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಪರಿವಾರ ಅರ್ಥಾತ್ ಅವನ ಮಂತ್ರಿ-ಪರಿಜನರನ್ನೂ ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ಎಲ್ಲರೂ ಆದರ್ಶವೇ ಮೂರ್ತಿವೆತ್ತಂತೆ ಇದ್ದರು.

ಸಾಮಾಜಿಕ ಮೌಲ್ಯಗಳೆ ಮಾಯವಾಗುತ್ತಿರುವ ಈ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಸಮಾಜಕ್ಕೆ ಹೊಸದಾಗಿ ಕಥೆಯನ್ನು ತಂದು ಹೇಳುವುದರ ಬದಲು ಇರುವ ಈ ಕಥಾನಕದ ಮೂಲಕವೇ ಮೌಲ್ಯವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದನೆ ಮಾಡಬಹುದು. ‘ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ’ ಎಂದರೆ ಇವತ್ತಿಗೆ ಅಪಮೌಲ್ಯಕ್ಕೆ ಗುರಿಯಾಗಿರುವ ಹೆಸರು ‘ಸತ್ಯ ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದೇನೆ’ ಎಂದರೆ ‘ಅಪಹಾಸ್ಯ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾನೆ ನೋಡು’ ಎಂದು ಬಿಡುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗಿರುವಾಗ. ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಪದವೇ ಮೂಲಾರ್ಥವನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವ ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಸತ್ಯ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಅನ್ನುವ ಹೆಸರನ್ನು ಕಥೆಯ ಮೂಲಕವೋ ಇಲ್ಲ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಇರುವ ಷಟ್ಪದಿ-ರಗಳೆಗಳ ಮೂಲಕ ನೋಡುವುದಕ್ಕಿಂತ ಬಹುಶಿಸ್ತೀಯ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ನೋಡಿದರೆ ನಮಗೆ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ನೋವಿನ ಮಡುವಿನಲ್ಲಿ ಮಿಂದೆದ್ದ ಮಸುಕು ಪಾತ್ರವಾಗಿ ಕಾಣುವುದಿಲ್ಲ ತಾತ್ವಿಕ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಜ್ವಲಿಸುವ ಅನನ್ಯ, ಉದಾತ್ತ, ಲೋಕೋತ್ತರ ರಾಜನಾಗಿಯೂ ಕಾಣುತ್ತಾನೆ.

‘ಧ್ಯಾನ’ ಎಂದರೆ ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಅರಿವನ ಆಚರಣೆ ಎನ್ನುವುದರ ಜೊತೆಗೆ ವಿಶಾಲ ಅರ್ಥವನ್ನೂ ಹೊಂದಿದೆ. ಮೌನ ಎಂದರೆ ಸುಮ್ಮನಿರುವುದಿಲ್ಲ ಅದೂ ಕೂಡ ಒಂದು ಆಚರಣೆ . ‘ಮೌನ’ ಎಂದರೆ ಮಾತಿನಿಂದ ದೂರವಿರುವು ಎಂದಲ್ಲ ಮಾತಿನಿಂದ ದೂ ರವಿರುವುದು ಎಂದರೆ ಎಂಥ ಮಾತುಗಳಿಂದ ದೂರವಿರಬೇಕು ಅನ್ನುವುದಕ್ಕೆ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಮಾದರಿ.

‘ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ’ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ವಹಿಸಿಕೊಡುವ ಹಾಗು ಹೆಂಡತಿ ಪುತ್ರರನ್ನು ವಿಕ್ರಯಿಸುವ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಧ್ಯಾನ ಮತ್ತು ಮೌನವನ್ನು ಹೀಗೆ ಸಂಕೇತಿಸಬಹುದು. ‘’ಭ್ರಾಂತ ಮುನಿ ನಾನೊಬ್ಬ ಸಾಲದೇ ಸ್ತ್ರೀಬಾಲರೆಂತಾದಡಂ ನುಡಿವರವರಿಚ್ಛೇಯೇ ಎನ್ನಸಂತಸದಿ ಕೋಯೆಂದಡದರ ಮಾತಂ ಬಿಟ್ಟು ಧಾರೆಯಂ ತಾ ಎಂದನು’’ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಕೊಡುವ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನು ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನನ್ನು ವಿಚಲಿತಗೊಳಿಸಲು ‘’ನಿನ್ನ ಹೆಂಡತಿ ಮತ್ತು ಮಗ ಒಪ್ಪುತ್ತಾರೆಯೇ ?” ಅನ್ನುವ ಪ್ರಶ್ನೆ ಎತ್ತಿದಾಗ ಮೌಲ್ಯಗಳಿಗೇ ನಾಯಕನಾಗಿ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಆತ್ಮ ವಿಶ್ವಾಸದಿಂದ ನುಡಿವ ಮಾತಿದು.

ಶಿವಪೂಜೆಯನು ಮಾಡದವನು ಗುರ್ವಾಜ್ಞೆಗೆ
ಟ್ಟವನು ಪರಸತಿಗಳುಪುವ ಪರರಸುಗೆ ಮುಳಿ
ವವನು ತಾಯಂ ಬಗೆಯದವನು ತಂದೆಯನೊಲ್ಲದವನು ಪರನಿಂದೆಗಯ್ವೆ
ಅವನು ಇಟ್ಟಿಗೆಯಸುಟ್ಟವನು ಬೆಗೆಯನಕ್ಕು
ವನಧರ್ಮನು ಬೆರಸುವನು ಕುಲಧರ್ಮಗೆ
ಟ್ಟವನಿಳಿವ ನರಕದೊಳಗಿಳಿವೆನವಧಿಗೆ ನಿಮ್ಮ ಧನವನೀಯದಡೆಂದನು

ದೈವಭಕ್ತಿ,ಗುರುಭಕ್ತಿ, ತಂದೆ-ತಾಯಿಯರಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಯೊಲುಮೆ ಇದ್ದವರು ಯಾರು ಪರರ ಹಣವನ್ನು ಬಯಸುವುದಿಲ್ಲ ಅಂತೆಯೇ ನಾನೂ ನಿನಗೆ ಕೊಡಬೇಕಾದ ಹಣವನ್ನು ತೀರಿಸಿಯೇ ತೀರುತ್ತೇನೆ ಎನ್ನುವ ಮಾತು ಅವನು ಒಪ್ಪಿದ ಮೌಲ್ಯದ ಪರಾಕಾಷ್ಟೆಯನ್ನೆ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ.

ಪ್ರಜೆಗಳಿಗೆ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನೆ ಅರಸ ಎಂದು ತಿಳಿದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ
ಜಡೆಗಳೆದು ಮಕುಟಮಂನಾ ಸೀರೆಯನು ತೊರೆ
ದುಡಿಗೆಯಂ ರುದ್ರಾಕ್ಷಮಾಲೆಯಮ ಕಳೆದು ಮಣಿ
ದೊಡಿಗೆಯಮ ಕಂದಮೂಲವನು ಬಿಟ್ಟೂಟಮಂ ದರ್ಭೆಯಂ ಬುಟ್ಟಸಿಯನು
ಅಡವಿಯಂ ಬಿಟ್ಟು ನಗರಿಯ ಭಸಿತಮಂ ಬಿಟ್ಟು
ಕಡುಸುಗಂಧಂಗಳ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯತ್ವವ ಬಿಟ್ಟು

ಮಡದಿಯರ ಜಗವರಿಯೆ ಕೂಡಲು ವ್ರತಕ್ಕೆ ಮುಪ್ಪಾಯ್ತೆ ಮುಪ್ಪಿನನೊಳೆಂದನರು ಮೊದಲಾದ ಸಾಲುಗಳಲ್ಲಿ ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗಗಳನ್ನು ಗೆಲಲಾರದವನು, ಹಗೆಗಳನ್ನು ಸೋಲಿಸಲಾರದವನು , ನಿನ್ನನ್ನು ನೀನು ಸಂತಸದಿಂದ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಲಾರದವನು ದೇಶವನ್ನು ಹೇಗೆ ಸಂತಸದಲ್ಲಿಡುವೆ? ನಿನ್ನತಪಸ್ಸಿನ ಅಷ್ಟೂ ಶಕ್ತಿ ವ್ಯರ್ಥವೇ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ಪುರಜನರು. ಅಂದರೆ ಶ್ರೀಸಾಮಾನ್ಯ ಪ್ರಜೆಯೂ ತನ್ನ ಬದುಕನ್ನುಬಿಟ್ಟು ರಾಜನಾದವನು ಗುರುವಾದವನು ಹೇಗಿರಬೇಕು ಎನ್ನುವಲ್ಲಿ ಮೌಲ್ಯಗಳೆ ನಿಸ್ಸಂಶಯವಾಗಿರಬೇಕು ಎನ್ನುವ ಖಚಿತ ನಿಲುವನ್ನು ತಳೆದಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಬಹುದು.

‘ಎನಗರಸುತನ ಮಾದು ಹೋಗಿ ನಿಂದ ಮಂದಿಯ ನೋಡುತ ನಡೆದನು ‘ಎಂಬಲ್ಲಿ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಭಾವುಕನಾಗುವುದಿಲ್ಲ . ಅಧಿಕಾರ ಹೋಯಿತು ಅನ್ನುವ ದುಃಖ ಅನುಭವಿಸುವುದಿಲ್ಲ ‘’ಕೊಟ್ಟ ಮಾತನ್ನು ಉಳಿಸಿಕಂಡೆ’’ ಎನ್ನುವ ಭಾವ ಇದನ್ನೇ ಧ್ಯಾನ ಎನ್ನಬಹುದಲ್ಲವೆ ನಿರ್ಲಿಪ್ತತೆಯೇ ಮೌನ ಎನ್ನಬಹುದು.

‘’ಮರುಗದಂತರಸಾಗ ಬೇಕಾದಡೆನ್ನ ಮಕ್ಕಳ ಮದುವೆಯಾಗು ಕಾಡದೆ ಬಿಟ್ಟು ಹೋಹೆನೆಂದ’’ ಎಂಬ ಮಾತುಗಳು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರನ ಕಡೆಯಿಂದ ಮತ್ತೆ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನನ್ನು ಪ್ರಲೋಭನೆಗೆ ಗುರಿ ಮಾಡುವ ಪ್ರಯತ್ನವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಬೇಕಾದಡೆ ಎನ್ನ ಮಕ್ಕಳ ಮದುವೆಯಾಗು ಕಾಡದೆ ಬಿಟ್ಟು ಹೋಹೆನೆಂದ. ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ದುರ್ಬಲ ಹೃದಯಿ ಆಗಿದ್ದರೆ ಇಷ್ಟು ಸಾಕಿತ್ತು ಆದರೆ ಹೆತ್ತ ತಾಯ ಮಾರಿ ತೊತ್ತಕೊಂಬರೆ ಇಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಕುಲಾಚಾರವನ್ನು ಬಿಟ್ಟ ಯಾವ ನರಕಕ್ಕೆ ಹೋಗುವೆ ಎನ್ನುವ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಆಡಿ ಸತ್ಯವನ್ನು ಧ್ಯಾನಿಸುತ್ತಾನೆ .

ರಾಜ್ಯವನ್ನು ವಹಿಸಿಕೊಡುವಾಗ ‘’ಅಯ್ಯೋ ತಗೊ ಒಪ್ಪಿಕೊ ಇದು ರತ್ನಭಂಡಾರ, ಇದು ಉಗ್ರಾಣ, ಇದು ಲೆಕ್ಕದ ಪುಸ್ತಕ ಎನ್ನುವ ರೇಜಿಗೆಯ ಮಾತು ಬರುವುದೇ ಇಲ್ಲ ತನ್ನೆಲ್ಲ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಸಾವಧಾನವಾಗಿ ಇದನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೋ ಎನ್ನುವಲ್ಲಿ ಸಾತ್ವಿಕ ಮೌನವನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ದಂತಿಯಿದಿಳಿದಿ ನಡೆಯದರಿಯದ ಎನ್ನುತ್ತಾ ಸುಖವಾಗಿದ್ದ ಅರಸ ನೀನು ಈಗ ಕಾಡಿನಲ್ಲೆ ಹೇಗಿರುವೆ? ಇರಲಾಗುವುದೇ ?ಎಂದು ಜನ ಹೇಳುವಾಗ ಭಾವುಕನಾಗಿ ಅತ್ತೂ ಕರೆದು ಅವರಿಂದ ಇನ್ನೂ ಅನುಕಂಫ ಗಿಟ್ಟಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಹುದಿತ್ತು ಆದರೆ ಗಂಭೀರವಾಗಿ ನಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ತೀವ್ರವಾಗಿ ಪುರಜನರಿಂದ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ ಟೀಕೆಗೆ ಒಳಗಾಗುತ್ತಾನೆಯೇ ವಿನಃ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಒಂದೂ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳುವುದಿಲ್ಲ ಇದಕ್ಕೇ ಇದೊಂದು ಕ್ಲಾಸಿಕ್ ಪಾತ್ರ ಅನ್ನಿಸುವುದು.

ಮನದೊಳಗೆ ಮರುಗದಿರಿ ಚಿಂತಿಸದಿರಿ ಅಳಲದಿರಿ
ಮುನಿಯದಿರಿ ನೀಯದಿರಿ ಧೃತಿಗೆಡದಿರೀಗಳೆರ

ಎರಡನೆಯ ಶಿವೆನಿಪ ಕೌಶಿಕನೊಡೆಯನಾದನಾ ತನ ಪಾದಪಂಕಜಕ್ಕೆ ಎಂದು ನನ್ನ ನಂತರವೂ ನೀವು ಮೌಲ್ಯಗಳಿಗೆ ಬದ್ಧರಾಗಿರಬೇಕು ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಹೇಳುವುದು ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಲೋಕೋತ್ತರ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯ ಭಾಗವೇ ಆಗಿದೆ.

ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ ಅರಸನ ಉಡುಗೆಯನ್ನು ತೊರೆಯಬೇಕು ಎಂದು ತನ್ನ ಶಿಷ್ಯನಲ್ಲಿ ವಸ್ತ್ರವನ್ನು ಕೇಳಿದಾಗ ಅವನು ಹಳೆಯ ಸೀರೆಯನ್ನು ಕೊಡುತ್ತಾನೆ ಅದನ್ನು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ ನಾಲ್ಕು ಭಾಗ ಮಾಡಿ ಕೊಡುವಾಗಲೂ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಮರುಮಾತನಾಡುವುದಿಲ್ಲ ಸತ್ಯ ಎಂಬ ಧ್ಯಾನವನ್ನು ಮೌನದಿಂದಲೇ ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತಾನೆ.

ಎನಗೆ ಬೆಸಕೈವಂತೆ ಬೆಸಕೈವುದಂಜುವುದು
ವಿನಯಮಂ ನುಡಿವಿದೋಲೈಸುತಿಹುದೆಂದು ಪರಿ
ಜನಕೆ ಕೈಮುಗಿದೆಯ್ದೆ ಬೇಡಿಕೊಂಡನು ಧೈರ್ಯನಿಧಿ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನೃಪನು

ಎಂದು ಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನು ಹೇಳಿ ಜನರನ್ನು ಮುನಿಗೆ ಒಪ್ಪಿಸುವುದೂ ಇದು ಅರಸರೆಂದು ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ಎಂದು ಹೇಳುವುದು ಕುಡಿಯಳ್ಳೆಯಂ …… ಅನ್ನುವ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಚೇಳೊಂದು ಮಿಡುಮಿಡನೆ ಮಿಡುಕುತ್ತಿರುತ್ತದೆ ಅದನ್ನು ಎಷ್ಟು ದೂರಕ್ಕೆ ಸಾಧ್ಯವೋ ಅಷ್ಟೂದೂರಕ್ಕೆ ಎಸೆಯುತ್ತಾನೆ. ಹೆಂಡತಿ ಭಯಂಕರ ಉಗ್ರಫಣಿಯನ್ನು ಕಂಡು ಹೆದರಿ ನಡುಗುತ್ತಿರುತ್ತಾಳೆ ಹುಲಿ-ಕರಡಿಗಳು ,ಭೂತ-ಭೇತಾಳಗಳ ಧ್ವನಿಯೂ ಅಲ್ಲಿರುತ್ತದೆ ಅಷ್ಟಕ್ಕೆ ಮಡದಿ -ಮಗನಿಗೋಸ್ಕರವದರೂ ಸುಳ್ಳು ಹೇಳಬಹುದಿತ್ತು ಅವರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವುದು ಅವನ ಧರ್ಮವಾಗಿತ್ತು ಒಂದೆಡೆ ಇದು ಅನಾದರವಾದರೂ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ವಿಮುಖನಾಗುವುದಿಲ್ಲ . ಸತ್ಯವೇ ಧ್ಯಾನ ಸತ್ಯವೇ ಮೌನ ತಳೆದಂತೆ ಇರುತ್ತಾನೆ.

ಚಂದ್ರಮತಿ ಅಗ್ನಿಗೆ ಆಹುತಿತಿ ಆಗಲು ಹೊರಡುವ ಪ್ರಸಂಗ
ದೆಸೆಗಳಿಗೆ ನಮಿಸಿ ದೈವಕ್ಕೆರಗಿ ರವಿಗೆ ವಂ
ದಿಸಿ ಕೋಟಿಭವಭೌದೊಳೆನಗೀ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ
ವಸುಧೇಶನೇ ಗಂಡನಾಗಲಿ ದಿಟಂ ಲೋಹಿತಾಶ್ವನೇ ಮಗನಾಗಲಿ
ವಸುಸತ್ಯಕೀರ್ತಿಯೇ ಮಂತ್ರಿಯಾಗಲಿ ತರುಣ
ಶಶಿಮೌಳಿಯೇ ದೈವವಾಗಲೆಮ್ಮಿಳೆಯ ಪಾ
ಲಿಸುವ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ ನಿತ್ಯನಾಗಲಿಯೆನುತ ಬೆಡಿಕೊಂಡಿಂತೆಂದಳು

ಎಂತಾದರು ಸರಿ ನಾನೆ ಅಗ್ನಿಗೆ ಆಹುತಿಯಾಗಿ ಹೋಗುವೆ ಎಂದು ಪತಿಯ ಧ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಎರವಾಗುತ್ತಾಳೆ. ಇಲ್ಲಿ ಸಾವಿನ ಸ್ವೀಕಾರವೂ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಸತ್ಯ ಎಂಬ ಧ್ಯಾನವನ್ನು ಪೋಷಿಸುವಂತೆ ಇದೆ.
ಉತ್ತಮರ ಮುಂದಾವ ಠಕ್ಕಿರಲಾಪುದು (How far can guile and cunning resist the power of the virtuous) ಎಂಬಂತೆ ಅಲ್ಲಿಂದ ಬೆಂಕಿಯ ಕೆನ್ನಾಲಗೆಯಿಂದ ಪಾರಾಗುತ್ತಾಳೆ.
ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಗುರುಭಕ್ತಿ ದೈವಭಕ್ತಿ ಕುಲಾಚಾರ ನಿಷ್ಠೆಗಳನ್ನು (ಲೋಗರಿಗೆ ಕೊಡಬಾರದಾಗಿ) ಕಾಶೀನಗರವನ್ನು ಸೇರಿದ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ದೇವರ ದರ್ಶನ ಪಡೆಯುತ್ತಾ ಸಾಗುತ್ತಿರುವ ಹೊತ್ತಿನಲ್ಲಿ “ನೀನೆನಗೆ ಕೊಟ್ಟವಧಿಯಿಂದಿನ ದಿನದಲಿ ಒಪ್ಪೆ ಸಂದಪುದೀಗ ಕೊಡು ಹೊನ್ನನಲ್ಲದೆ ಮುಪ್ಪಹುದು ನಿನ್ನ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ಕೊಳ್ಳುವುದಕ್ಕಾಗಿ ದೇವರ ದರ್ಶನ ಮಾಡುವುದನ್ನೂ ಅಲ್ಲಿಗೇ ಬಿಟ್ಟು ನಡೆಯುವುದು.

ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಬಂದು ‘’ಹೊಂಗುಡುವೆನೇಳೆಂಟು ದಿನಕೆಂದನು” ಎಂದಾಗ ಎಂಟು ದಿನಗಳವರೆಗೆ ಎಂದರೆ ತಡವಾಗುತ್ತದೆ ನಾನು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರಿಗೆ ಭಾಷೆಯಿತ್ತಿದ್ದೇನೆ ಈ ಸಂಜೆಯೊಳಗಾಗಿ ಕೊಡಬೇಕು ಎಂಬ ಗಾಬರಿಯ ಎಚ್ಚರಗೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ.

ಏಗೆಯ್ವೆ ಚಿಂತಾಗ್ನಿಯುರಿಯ………….
ಸಾಲದಲಿ ಪೋದನಿತು ಪೋಗಲೆಮ್ಮಿಬ್ಬರಂ ಮಾರಿ ಬಳಿಕುಳಿದುದನು ಕಾಣು ಎನ್ನುವ ಚಂದ್ರಮತಿಯ ಮಾತುಗಳು ಉದಾತ್ತವಾಗಿ ಬಂದಿವೆ.
ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ವಿಪ್ರನಿಗೆ ತಕ್ಕುದಾದ ಬೆಲೆಗೆ ತನ್ನ ಮಗ ಮತ್ತು ಮಡದಿಯನ್ನು ಕೊಂಡುಕೋ ಎಂದಾಗ ಇಪ್ಪತ್ತು ಸಾವಿರ ಹೊನ್ನನ್ನು ಕೊಡುವೆ ಎಂದಾಗ ನಕ್ಷತ್ರಿಕ ಆ ಹಣವನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಅಲ್ಲಿಯೂ ಸಮೌನವಾಗಿಯೇ ಇದ್ದುಬಿಡುತ್ತಾನೆ ಹತಾಶೆಯಿಂದ ಚಿರಾಡಿ ರಂಪಾಟ ಮಾಡಬೇಕಿತ್ತು ಸತ್ಯದ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ಮೌನಿಯಾಗುತ್ತಾನೆ ಮಾನಿಯಾಗುತ್ತಾನೆ. ಚಂದ್ರಮತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನ ಆಳಾಗಿ ಹೊರಡುವ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಪತಿಯ ಕಾಲಿಗೆ ಬೀಳುತ್ತಾಳೆ. ಆದರೆ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ನಿನ್ನನ್ನು ಕೊಂಡು ಕೊಂಡಿರುವವನು ನಾನು ನನ್ನ ಕಾಲಿಗೆ ಬೀಲದೆ ವಿಕ್ರಯಿಸಿದವನ ಕಾಲಿಗೆ ಬೀಳುವೆಯಾ ಎಂಬ ಮಾತನ್ನು ವ್ಯಂಗ್ಯವಾಗಿ ಆಡಿದಾಗಲೂ ಆಕೆ ಸಂಯಮ ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದಿಲ್ಲ.

ನಸುಕುಸಿದ ದೇಹ ಕಂಕರಿಗೋಲನಿರಿದು ಬಾ
ರಿಸುತ ಕೈವಿಡದೆ ಸಂಬಳಿಸಂಬಳೆಂದೆಂದು
ಕೊಸರುತಿಹ ಬಾಯ್ವೆರಸಿ ಬೀದಿ ಬೀದಿಯೊಳು ಸುಳಿದಂ ಸತ್ಯಸಂಪನ್ನನು

ರಾಜನಾಗಿ ಅಧಿಕಾರ ದಂಡವನು ಹಿಡಿಯಬೇಕಾದವನು ಸಂಬಳಿಕೋಲನು ಹಿಡಿದು ಸಂಬೋಳಿ ಸಂಬೋಳಿ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾ ತಿರುಗುವುದು ತಾನಂದುಕೊಂಡ ಮೌಲ್ಯಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಗುರುಭಕ್ತಿ, ದೈವಭಕ್ತಿ, ಕುಲಾಚಾರ ನಿಷ್ಠೆಗಳನ್ನು ಉತ್ತರದಾಯಿತ್ವವನ್ನು ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ನೋಡಬಹುದು . ಆದರೆ ಕಟ್ಟಕಡೆಯದಾಗಿ ಅಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿತವಾಗುವುದು ಅವನಂದುಕೊಂಡ ಮೌಲ್ಯವೇ.. ಅನಿಮಿತ್ತ ಮುನಿವ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ, ಅನ್ನುವ ಮಾತು ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತದೆ ಆದರೆ ಮುನಿಗಳೀರ್ವರ ನಡುವೆ ನಿಮಿತ್ತವಾಗಿ ಬಂದು ಲೋಕೋತ್ತರವಾದವನು ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ. ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ ‘ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಕಾವ್ಯ’ ಕೇವಲ ಏಕವ್ಯಕ್ತಿ ಕೇಂದ್ರಿತವಲ್ಲ ಇಲ್ಲಿ ಬರುವ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ,ಬ್ರಾಹ್ಮಣ,ನಕ್ಷತ್ರಿಕನ ಪಾತ್ರಗಳು ಕಟುಕಪಾತ್ರಗಳು ಅನ್ನಿಸಿದರೂ ಮೌಲ್ಯ, ಸತ್ಯ, ಕರ್ತವ್ಯಾನುಷ್ಟಾನ,ಮಾತೃಪ್ರೇಮಗಳನ್ನು ಪ್ರಕಾಶಿಸಿವೆ.

‘ಭಾಷೆಯಿತ್ತೆನ್’, ‘ಹೊನ್ನುಳ್ಳ ಧನಿಕರಾರದರೂ’ ಮಾತುಗಳು ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ಬದ್ಧತೆಗೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿವೆ. ಕೊಟ್ಟ ಭಾಷೆಗೆ ವಿಮುಖವಾಗಬಾರದೆಂಬುದೆ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರನ ನಿಲುವಾಗಿತ್ತು.
ಅದನ್ನುನಾವು ‘ಧ್ಯಾನ’ ಎನ್ನಬೇಕಲ್ಲವೆ? ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಅದನ್ನು ‘ಮೌನ’ದ ಮೂಲಕ ಸಾಧಿಸಿ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕನಾದ.